W ramach Projektu Ochrony Przeciwpowodziowej w Dorzeczu Odry i Wisły (dalej POPDOW), którego celem jest ochrona przed powodzią mieszkańców dorzecza Odry i dorzecza górnej Wisły, Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Szczecinie planuje wykonanie prac modernizacyjnych na Odrze granicznej w celu zapewnienia zimowego lodołamania.
Grzybieńczyk wodny, cenna roślina o którą zadbały Wody Polskie
Inwentaryzacja przyrodnicza wykonana na potrzeby procedury oceny oddziaływania inwestycji na środowisko wykazała występowanie w Odrze grzybieńczyka wodnego (Nympoides peltata), rzadko występującego w Polsce hydrofita należącego do grupy nymfeidów. Na terenie kraju występowanie tego taksonu ograniczało się do około 50 stanowisk. Znane stanowiska na Odrze granicznej ograniczały się do kilku, które w większości jednak zanikły (Zając i Zając 2001). W ostatnim czasie odnajdywanie grzybieńczyka wodnego na Odrze w postaci pojedynczych stanowisk, o których mowa w literaturze naukowej i popularno-naukowej (Barańska 2006, Ławicki i in. 2017, Prajs i Okułowska 2011), było wskazywane jako element potencjalnej rekolonizacji o dużej wartość przyrodniczej i traktowane było jako ciekawostka przyrodnicza.
Taki stan rzeczy potwierdziły w 2017 r. badania na potrzeby raportu oceny oddziaływania na środowisko, które wykazały znalezienie jednego stanowiska grzybieńczyka wodnego na odcinku Odry w okolicach Starej Rudnicy. W 2018 r. wykonano dodatkowe inwentaryzacje grzybieńczyka wodnego, w celu poszerzenia dotychczasowej inwentaryzacji florystycznej o szczegółowe udokumentowanie stanowisk występowania tego taksonu w zasięgu oddziaływania planowanych prac modernizacyjnych. Utrzymujące się w roku 2018 długotrwałe niskie stany wód Odry spowodowały udostępnienie do zasiedlania większej liczby pól międzyostrogowych o odpowiednich parametrach głębokości, a niższy przepływ nie powodował niszczenia roślinności, co wpłynęło znacząco na uzyskane wyniki.
Badania inwentaryzacyjne objęły wszystkie odcinki Odry po polskiej stronie, na których planowane są działania w ramach przedsięwzięcia. Wykonane badania zweryfikowały m.in. możliwość zastosowania odpowiednich metod inwentaryzacji grzybieńczyka wodnego. Jeden odcinek badawczy przepłynięto łodzią, użycie której jednak, pomimo niewielkiego jej zanurzenia powodowało brak możliwości wpłynięcia lub trudności (także w kwestii bezpieczeństwa) przy wpływaniu w pola międzyostrogowe, co mogłoby skutkować ominięciem poszukiwanych zbiorowisk i niewłaściwą, nieprecyzyjną oceną. W związku z tym zdecydowano o pieszej inwentaryzacji poprzez brodzenie w wodzie. Taka metoda zapewniła dużą precyzję, także ze względu na to, że z uwagi na wymagania siedliskowe grzybieńczyka wodnego, większość jego skupisk zlokalizowana była w bliskiej odległości od brzegu. Dzięki temu brodzenie w wodzie wzdłuż brzegu wykluczyło praktycznie możliwość pominięcia tej rośliny.
„Odbudowa populacji, powrót na historyczne stanowiska oraz zasiedlenie nowych miejsc na omawianym obszarze może mieć związek ze zmianami klimatycznymi”
Najoptymalniejszym terminem dla prowadzenia inwentaryzacji makrofitów jest sezon wegetacyjny. Możliwe jest jednak badanie roślinności wodnej w innych terminach, które mogą przeprowadzić doświadczone osoby zajmujące się badaniami terenowymi makrofitów. W takich sytuacjach dostrzeżenie i rozpoznanie w terenie m.in. grzybieńczyka wodnego, który jest hydrofitem (grupa roślin wodnych charakteryzująca się m.in. późniejszym obumieraniem pędów) oraz gatunkiem bardzo charakterystycznym i niepodobnym do innych taksonów nie powoduje znaczących trudności i nie wpływa na jakość prowadzonych badań.
Badania wykazały, że stanowiska występowania grzybieńczyka wodnego w dolinie Odry są zróżnicowane pod względem wielkości płatów tej rośliny. Na trzech stanowiskach powierzchnia płatów grzybieńczyka wodnego była mniejsza niż 10 m2, na jedenastu stanowiskach zawierała się w przedziale 10-50 m2, a w przypadku pięciu była większa niż 50 m2. Najbardziej licznym stanowiskiem było stanowisko 15 zlokalizowane w starorzeczu rozciągającym się wzdłuż lewego brzegu Odry, gdzie powierzchnia płatów grzybieńczyka wodnego wyniosła kilkaset m2.
Jedyne stanowisko zinwentaryzowane w roku 2017, zostało ponownie zweryfikowane w roku 2018. Wyniki wykazały znaczący wzrost powierzchni zajmowanej przez grzybieńczyka wodnego, z 2 m2 do ok. 100 m2. Taka zmiana spowodowana została prawdopodobnie warunkami hydrologicznymi i utrzymującym się w roku 2018 niskim stanem wód Odry. Sytuacja ta wpłynęła na zwiększenie dostępnych siedlisk, które mogły być skolonizowane przez grzybieńczyka wodnego i umożliwiła lepszy rozwój tego taksonu zarówno na tym stanowisku, jak i dyspersję i rozwój w innych lokalizacjach. Wyniki takie znajdują odzwierciedlenie w innych badaniach, w których wskazywano zmiany poziomu wody jako jeden z głównych czynników wpływających na rozwój tej rośliny (Kościółek 2012, Nishihiro i in. 2001). Zgodnie z tymi badaniami spodziewać się można, że w sytuacji nawet niewielkich cyklicznych zmian poziomu wody, co niewątpliwie nastąpi w przypadku utrzymujących się w szczególności w sezonach wegetacyjnych stanów średnich lub wysokich, populacja grzybieńczyka wodnego, może ponownie ulec zmniejszeniu, włączając w to ustępowanie tego gatunku z poszczególnych stanowisk lub wnikanie w nowe lokalizacje i rozwój w przypadku korzystnych warunków. Podkreślić należy, że znaczące zmiany fitocenoz rzecznych są powszechne i dotyczą wielu gatunków makrofitów (Sukhodolova 2017, Wiegleb i in. 2014).
Jak wskazali autorzy artykułu „Rozmieszczenie i problemy ochrony grzybieńczyka wodnego Nymphoides peltata w Dolinie Dolnej Odry” (Ławicki i Marchowski 2019) odbudowa populacji, powrót na historyczne stanowiska oraz zasiedlenie nowych miejsc na omawianym obszarze może mieć związek ze zmianami klimatycznymi, na skutek znaczącego ocieplenia w ostatnich dekadach. To dodatkowo powoduje trudności w prognozowaniu potencjalnych zmian w populacji grzybieńczyka wodnego, które będą determinowane szeregiem egzogenicznych i endogenicznych czynników środowiskowych.
Wody Polskie: inwestycja nie wpłynie negatywnie na populację Grzybieńczyka
Zwrócić należy jednak uwagę, że obecne koryto rzeki Odry, w którym będą prowadzone prace modernizacyjne nie jest siedliskiem typowym dla tego gatunku, a takson ten zasiedla głównie eutroficzne wody stojące i wolno płynące takie jak: starorzecza, stawy, płytkie jeziora oraz zakola rzek (Kłosowski i Kłosowski 2006, Kościółek 2012). Zarządzeniem z dnia 31 marca 2014 r. w sprawie Planu Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dolna Odra PLH320037 wskazano zagrożenia i działania ochronne w zakresie siedliska przyrodniczego 3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion, którego botanicznym wyznacznikiem jest grzybieńczyk wodny Nymphoides peltata. Należy jednak rozdzielić miejsca występowania grzybieńczyka wodnego w siedlisku 3150, a także lokalizacje w pozostałych miejscach koryta rzeki Odry, niebędące siedliskiem przyrodniczym 3150, w obrębie których gatunek ten występuje i objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Aktualne badania wskazują na znaczny rozwój populacji grzybieńczyka wodnego w Dolinie Dolnej Odry (Ławicki i Marchowski 2019). Te same badania wskazują, że siedliskami charakteryzującymi się największą powierzchnią płatów roślinności są starorzecza, a grzybieńczyk wodny rosnący w polach międzyostrogowych zajmuje poniżej 10% populacji. Potwierdza to w pełni, wyniki badań prowadzone na cele raportu wskazujące, że tylko niewielka część populacji znajdzie się w obrębie prowadzonych prac i bezpośredniego wpływu inwestycji.
Na podstawie prowadzonych badań własnych, zebranych danych literaturowych oraz dokonanych analiz stwierdzono, że prace związane z modernizacją zabudowy regulacyjnej nie będą miały znaczącego wpływu, zarówno krótko jak i długofalowego na grzybieńczyka wodnego Nymphoides peltata zasiedlającego habitat 3150. Planowane w ramach prace polegają na modernizacji istniejącej zabudowy regulacyjnej na Odrze, z założeniem jak najmniejszej ingerencji w pola międzyostrogowe, gdzie w płytszych lokalizacjach rozwija się grzybieńczyk – pracom tym mają towarzyszyć zaplanowane działania metaplantacyjne. Dodatkowo, z uwagi na fakt, że nie jest planowana techniczna zabudowa (wybetonowanie) brzegów populacja grzybieńczyka wodnego nie zostanie znacznie ograniczona na skutek prowadzonych prac, co miało miejsce np. przy prowadzonej na cele przeciwpowodziowe modernizacji brzegów jeziora z populacją grzybieńczyka wodnego (Nishihiro i Washitani 2009).
Wpływ przedsięwzięcia na grzybieńczyka wodnego będzie również ograniczony ze względu na stosunkowo niewielką część populacji występującą w polach międzystrogowych (w porównaniu ze starorzeczami). Poza tym wpływ planowanych prac będzie ograniczony poprzez odpowiedni termin ich prowadzenia na przedmiotowych ostrogach – po sezonie wegetacyjnym, w okresie obumierania materiału roślinnego, kiedy nie spowodują one znaczących negatywnych skutków. W ramach planowanego przedsięwzięcia, aby zminimalizować negatywne skutki zaplanowano także kompleksowy projekt przesadzania roślin pozyskanych z zagrożonych stanowisk w pola międzyostrogowe, na które nie będą oddziaływały prace oraz w celu wzmocnienia całej populacji także w starorzecza aktualnie pozbawione grzybieńczyka wodnego. Jednym z działań, które planowane jest do wykonania w ramach ww. projektu jest działanie kompensacyjne polegające na przesadzaniu w niezarośnięte obszary wybranych pól międzyostrogowych i zatami, w których zakończono już prace, większych płatów roślinności wodnej, jeśli znajdą się one w strefie prac przy modernizowanych lub budowanych ostrogach i ich skrzydełkach, jak również tworzenie dodatkowych siedlisk (zatoczek) o charakterze starorzeczy, które przyczynią się zwiększenia liczby siedlisk dogodnych dla grzybieńczyka wodnego.
Dołączona do komunikatu ilustracja zawiera zinwentaryzowane stanowiska grzybieńczyka wodnego (Nympohoides peltata)
Źródło: Raport z inwentaryzacji grzybieńczyka wodnego (Nymphoides peltata) wraz z oceną wpływu inwestycji na stanowiska grzybieńczyka, autor: D. Gebler, Poznań, listopad 2018.
Literatura:
Barańska K. 2006. Stanowisko grzybeńczyka wodnego Nymphoides peltata (S.G. Gmel.) Kuntze w Cedyńskim Parku Krajobrazowym (północno-zachodnia Polska). Chrońmy Przyr. Ojcz.
Gdaniec M. 2010. Nowe stanowisko Nymphoides peltata (S. G. Gmel.) Kuntze w Borach Tucholskich. Act. Bot. Cassub.7-9: 243–245.
Harris S. 2014. Invasive Species of the Pacific Northwest: Yellow floating heart, Nymphoides peltata.
Kłosowski S., Kłosowski G. 2006. Rośliny wodne i bagienne. s. 333. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Kłosowski S. 2014. Nymphoides peltata (S. G. Gmel.) Kuntze Grzybieńczyk wodny. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. 3 uaktualnione i rozszerzone. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 402-404.
Kościółek A. 2012. Nymphoides peltata (Menyanthaceae) w Jeziorze Chwałowickim (Chwałowice, Polska południowa). Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(2): 441–446.
Ławicki Ł., Marchowski D., Ziarnek K. 2017. Powrót kotewki orzecha wodnego Trapa natans w Dolinie Dolnej Odry. Przegląd Przyrodniczy.
Ławicki Ł., Marchowski D. 2019. Rozmieszczenie i problemy ochrony grzybieńczyka wodnego Nymphoides peltata w Dolinie Dolnej Odry. Przegląd Przyrodniczy.
Nishihiro J., Kawaguchi H., Iijima H., Fujiwara N., Washitani I. 2001. Conservation ecological study of Nymphoides peltata in Lake Kasumigaura. Ecol. Civil Eng.
Nishihiro J., Uesugi R., Takagawa S., Washitani I. 2009. Toward the restoration of a sustainable population of a threatened aquatic plant, Nymphoides peltat: Integrated genetic/demographic studies and practices. Biol. Conserv.
Prajs B., Okułowksa E. 2011. Grzybieńczyk wodny Nymphoides peltata i salwinia pływająca Salvinia natans w dolinie Dolnej Odry. Chrońmy Przyr. Ojcz.
Sukhodolova T. 2017. A semi-empirical model of the aquatic plants seasonal dynamics and its application for management of perennial macrophytes. Aquatic Botany 143: 11–17.
Wiegleb G., Bröring U., Filetti M., Brux H., Herr W. 2014. Long-term dynamics of macrophyte dominance and growth form types in two northwest German lowland streams. Freshwater Biology 59: 1012–1025.
Zając A. i Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. s. xii + 714. Nakładem Pracowni Chronologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Źródło fot.: https://atlas.roslin.pl/plant/7459
